Modele kontraktowe w projektach IT – co trzeba o nich wiedzieć?

W branży IT wykorzystuje się dwa podstawowe modele kontraktowe: model umowy o dzieło oraz model umowy o świadczenie usług. Każdy z tych modeli przewiduje inne konsekwencje i stawia przed stronami inne obowiązki. W niniejszym artykule wyjaśnię, czym charakteryzuje się każdy z tych modeli, na czym polega różnica pomiędzy nimi oraz jakie są skutki stosowania każdego z nich.

Model umowy o dzieło

Z treści art. 627 kodeksu cywilnego wynika, iż:

Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia.

Z powyższego można wywnioskować, iż efektem pracy w ramach umowy o dzieło jest konkretny rezultat. Aby nie było wątpliwości, jakiego rodzaju umowę strony zawierają, warto w ramach przedmiotu umowy wskazać rezultat, do którego strony dążą i którego dostarczenia oczekuje Zamawiający od Wykonawcy. Wybór reżimu umowy o dzieło ma wpływ także na weryfikowanie istnienia wad pod kątem zrealizowania umówionego rezultatu, jak również na wynagrodzenie, które będzie uzależnione od dostarczenia przez Wykonawcę określonego rezultatu.

Przykładem umowy o dzieło w ramach branży IT jest umowa wdrożeniowa, choć może ona przybierać również formę umowy o świadczenie usług, jak również umowy mieszanej – zawierającej elementy umowy o dzieło oraz umowy o świadczenie usług.

Model umowy o świadczenie usług

Choć umowa o świadczenie usług nie została wprost wyodrębniona w kodeksie cywilnym, to w myśl art. 750 kodeksu cywilnego, mają do niej zastosowanie przepisy o zleceniu:

Do umów o świadczenie usług, które nie są uregulowane innymi przepisami, stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu.

Cechą charakterystyczną dla umowy o świadczenie usług jest brak jednoznacznego rezultatu. W umowie określa się natomiast czynności, jakie mają być wykonywane. Ponadto, istotne jest, aby Wykonawca wykonywał wskazane czynności w sposób staranny, rzetelny, nie zaś to czy wynik tych czynności jest bez wad. Wynagrodzenie przysługuje wówczas za wykonywanie czynności, a nie za rezultat, odmiennie niż w wypadku umowy o dzieło.

Umowy o świadczenie usług funkcjonujące w branży IT to m.in. umowa o świadczenie usług serwisowych (SLA), umowa o świadczenie usług programistycznych, umowa obejmująca usługi szkoleniowe czy wspomniana powyżej umowa wdrożeniowa.

Umowa o dzieło a umowa o świadczenie usług – różnice

Jak już wskazałam, podstawową różnicą pomiędzy umową o dzieło a umową o świadczenie usług jest charakter umowy rezultatu w wypadku umowy o dzieło i staranne działanie zamiast rezultatu w wypadku umowy o świadczenie usług. Modele te jednak różnią się również innymi aspektami, które wpływają na współdziałanie pomiędzy stronami umowy, na wykonywanie samej umowy, jak i kwestie związane z rozwiązaniem każdej z tych umów.

Odbiór

Zagadnieniem istotnym z perspektywy umów IT jest odbiór. Odbiór jest procedurą polegającą na przekazaniu przez Wykonawcę Zamawiającemu efektów pracy w ramach kontraktu IT i ich akceptacji przez Zamawiającego. W wypadku umowy o dzieło polega na przekazaniu rezultatu Zamawiającemu i odebraniu go przez Zamawiającego. Taka sytuacja nie będzie miała miejsca w stosunku do umowy o świadczenie usług, ponieważ brak jest w niej wspomnianego rezultatu. Usługi świadczone są zatem w sposób ciągły, bez dzielenia prac na części wymagające jednorazowego lub regularnych odbiorów.

Więcej na temat odbioru w umowie wdrożeniowej przeczytasz w artykule:  Procedura odbioru w umowie wdrożeniowej.

Rękojmia

Z umowami IT, a w szczególności z odpowiedzialnością związaną z ich wykonywaniem łączy się także pojęcie rękojmi. Należy przy tym pamiętać, że rękojmia w wypadku umowy o dzieło występuje z mocy samego prawa, a w projektach IT najczęściej jest wyłączana. W związku z tym, że instytucja rękojmi dotyczy odpowiedzialności Wykonawcy z tytułu wad w dostarczonych pracach, nie będzie ona miała zastosowania w wypadku umów o świadczenie usług, gdzie jak wskazałam powyżej, istotne jest staranne działanie, a nie to, czy wynik działania pozbawiony jest wad.

Współdziałanie

Kwestią, którą należy poruszyć w kontekście różnic pomiędzy umową o dzieło a umową o świadczenie usług jest współdziałanie pomiędzy Zamawiającym i Wykonawcą. Współdziałanie jest jedną z charakterystycznych cech umowy o dzieło. O współdziałaniu jako cesze umowy o dzieło mowa jest w art. 640 kodeksu cywilnego:

Jeżeli do wykonania dzieła potrzebne jest współdziałanie zamawiającego, a tego współdziałania brak, przyjmujący zamówienie może wyznaczyć zamawiającemu odpowiedni termin z zagrożeniem, iż po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu będzie uprawniony do odstąpienia od umowy.

Z powyższego wynika, że Zamawiający powinien współdziałać z Wykonawcą przy wykonywaniu umowy dzieła. Co prawda w treści samego kodeksu cywilnego nie znajdziemy definicji współdziałania, jednakże często ta kwestia doprecyzowywana jest umownie. W wypadku umowy o świadczenie usług współdziałania nie można zakwalifikować jako cechy charakterystycznej dla tego modelu kontraktowego i zazwyczaj w umowie brak jest postanowień odnoszących się do kwestii współdziałania.

Rozwiązanie umowy

Jak wynika z przytoczonego przeze mnie powyżej przepisu, brak współdziałania po stronie Zamawiającego daje Wykonawcy możliwość rozwiązania umowy o dzieło poprzez odstąpienie od umowy. Jedną z najistotniejszych różnic pomiędzy umową o dzieło a umową o świadczenie usług jest właśnie sposób rozwiązania każdej z tych umów.

W wypadku umowy o dzieło, jak już wskazano, rozwiązanie umowy polega na odstąpieniu od umowy. Przepisy kodeksu cywilnego nie przewidują możliwości wypowiedzenia umowy o dzieło. Odstąpienie od umowy o dzieło pociąga za sobą skutek ex tunc dla zawartej umowy. Oznacza to, że, gdy jedna ze stron dokona odstąpienia od umowy, umowa jest traktowana tak, jakby nigdy nie doszło do jej zawarcia. Pociąga to za sobą konieczność zwrotu przez strony wzajemnie tego, co w toku wykonywania umowy sobie świadczyły. Wykonawca zatem zobowiązany będzie do zwrotu przekazanego mu wynagrodzenia, zaś Zamawiający do zwrotu rezultatu prac dotychczas odebranych. Jest to zatem bardzo istotna konsekwencja, zwłaszcza gdy prace zostały w znacznym stopniu wykonane, a projekt jest kosztowny i długotrwały.

Strony mogą zastrzec w umowie sytuacje, w których możliwe jest odstąpienie od umowy o dzieło. Możliwe jest także skorzystanie z kodeksowego odstąpienia od umowy. Oprócz sytuacji, o której mowa w przytoczonym powyżej art. 640, Kodeks cywilny przewiduje uprawnieninie do odstąpienia od umowy w art. 635:

Jeżeli przyjmujący zamówienie opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła tak dalece, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w czasie umówionym, zamawiający może bez wyznaczenia terminu dodatkowego od umowy odstąpić jeszcze przed upływem terminu do wykonania dzieła.

O tym, czym jest opóźnienie pisałam w jednym z moich poprzednich artykułów: Opóźnienie a zwłoka w umowach IT.

Zwracam przy tym uwagę, że takie odstąpienie od umowy przysługuje wyłącznie Zamawiającemu w wypadku, gdy opóźnienie następuje po stronie Wykonawcy. Co więcej, prawo do skorzystania z odstąpienia przysługiwać będzie także wówczas, gdy upłynął już termin na wykonanie dzieła, co zostało potwierdzone w obowiązującym orzecznictwie[1].

Prawo do skutecznego odstąpienia od umowy o dzieło nie będzie natomiast przysługiwało samemu Zamawiającemu, jeżeli przyczyny opóźnienia będą leżały po jego stronie.

W wypadku umowy o świadczenie usług rozwiązanie umowy następuje poprzez jej wypowiedzenie. Wypowiedzenie, w przeciwieństwie do odstąpienia, charakteryzuje się skutkiem ex nunc, na przyszłość. Nie zachodzi zatem fikcja uznania umowy za niebyłą, a strony nie mają obowiązku zwrotu tego, co do tej pory świadczyły. Skutki rozwiązania takiej umowy nie są zatem tak drastyczne, jak w wypadku odstąpienia od umowy o dzieło. Z drugiej strony, w wypadku, gdy chodzi np. o usługi utrzymania czy usługi programistyczne, warto zadbać o to, aby ustanowić w umowie odpowiedni okres wypowiedzenia takiej umowy. Zamawiającemu pozwoli to na znalezienie innego Wykonawcy, który będzie utrzymywał infrastrukturę Zamawiającego i świadczył na jego rzecz usługi programistyczne, Wykonawcy zaś zapewni płynność finansową, gdyż będzie w stanie odpowiednio zaplanować swoje wydatkowanie i inne aspekty finansowe związane z prowadzeniem przez niego działalności.

Kwalifikacja umowy wdrożeniowej – dzieło czy usługi?

Często przyjmuje się, że umowa wdrożeniowa ma charakter umowy o dzieło, gdyż jej przedmiotem najczęściej jest dostarczenie i wdrożenie konkretnego oprogramowania lub rozwiązania informatycznego przez Wykonawcę na rzecz Zamawiającego. Należy jednak mieć na uwadze, iż możliwe jest zakwalifikowanie umowy wdrożeniowej jako umowy usługowej, w zależności od tego, w jaki sposób zdefiniowany zostanie przedmiot umowy.

W wypadku, gdy działanie Wykonawcy nie będzie polegało na dostarczeniu konkretnego rozwiązania, które można uznać za dzieło, lecz będzie kształtowało się w toku wykonywania umowy, umowa wdrożeniowa może zostać zakwalifikowana jako umowa o świadczenie usług. Wówczas ważne jest, aby pamiętać, jakie są różnice pomiędzy opisanymi przeze mnie dwoma modelami kontraktowymi.

Równie często zdarza się, że umowa wdrożeniowa jest umową mieszaną, która łączy w sobie zarówno elementy charakterystyczne dla dzieła, jak i dla świadczenia usług. Na umowę wdrożeniową składają się nie tylko samo dostarczenie oprogramowania, ale dalsze utrzymywanie go, rozwijanie czy szkolenia dotyczące funkcjonowania rozwiązania informatycznego. O charakterze umowy przesądza zatem jej treść[2]. Taka sytuacja tym bardziej wymaga od stron rozróżniania obu modeli kontaktowych. Istotne jest to, że do części dotyczącej dostarczenia rezultatu zastosowanie znajdą przepisy regulujące umowę o dzieło i wspomniane powyżej odstąpienie od umowy, podczas gdy pozostałe usługi zawarte w tej umowie będzie można wypowiedzieć.

Modele kontraktowe a metodyki realizacji projektów IT – agile i waterfall

Z modelami kontaktowymi w IT, zwłaszcza w kontekście przytoczonej powyżej umowy wdrożeniowej łączy się także tematyka dwóch głównych metodyk projektowych – agile i waterfall.

W dużym uogólnieniu agile będziemy kwalifikować jako odpowiednik umowy o świadczenie usług, zaś waterfall będzie odzwierciedlać umowę o dzieło. Agile jako podtyp metodyk zwinnych odpowiadać będzie umowie o świadczenie usług wobec tego, że efekt końcowy w momencie przystępowania do umowy nie jest znany stronom i wyłania się dopiero w toku wykonywania umowy. Podobnie jak w wypadku świadczenia usług, istotne jest działanie, nie zaś rezultat. Waterfall odzwierciedla zaś umowę o dzieło, gdyż metodyka ta zakłada, że strony mają świadomość konkretnego rezultatu, na który się umawiają, sam projekt zaś podzielony jest na sztywne, wiążące etapy zakończone odbiorami.

Możliwe są także scenariusze, w którym modele kontraktowe mieszają się z metodykami, co powoduje komplikacje interpretacyjne. W praktyce często spotykane są także tzw. umowy zwinne (agile’owe), które w istocie są umowami o dzieło, podzielonymi na tzw. sprinty, charakterystyczne dla agile’a.

Model kontaktowe w branży IT – podsumowanie

Ilość możliwych rozwiązań w ramach wykonywania umów IT ukazuje, jak ważna jest odpowiednia kwalifikacja modelu kontraktowego umów. Pozwala to bowiem na skuteczne i prawidłowe wykonywanie ich i rozumienie konsekwencji zastosowanego reżimu, a ponadto, często zapobiega sporom sądowym.

Źródła:
[1] Wyrok SN z dnia 12 stycznia 2012, sygn. akt IV CSK 162/11,  Postanowienie SN z dnia 4 lipca 2018 r., sygn. akt V CSK 94/19.
[2] Wyrok WSA we Wrocławiu z dnia 8 lipca 2010 r. , I SA/Wr 490/10, LEX nr 598323

Potrzebujesz wsparcia prawnika IT? Napisz do mnie!